b_300_300_16777215_00_images_Magalat_Tuytyk01.jpg

انواع نی ترکمنی نوشته‌ی

پروفسور دکتر بهاء الدّین اوگل ترجمه‌ی/ آنا دردی عنصری

دیل لی تویدوک ترکمنی:
در بارۀ شناخت دیل لی تویدوک ترکمن ورتکوف محقق روس می نویسد: دیل لی تویدوک از نی باریک ساخته می شود. طول آن حدود ۱۵ الی ۱۶ سانتی متر است. دارای ۳ الی ۴ سوراخ است. دایاتونیک است. بصورت گروه پنج نفری نواخته می شوند. تا دو اُکتاو توانایی ارتقاء را دارند. تـُن های متنوع کروماتیک را تولید می کنند. به هنگام اجرا انواع مهارت های ظریف انگشت، لب و دمش را نمایش می گذارد. به همین سبب بسته به مهارت و تجزبه ی نوازنده، کیفیت اجرا متفاوت خواهد بود.

نوای دیل لی تویدوک بسیار شبیه به آوای انسان است. به همین سبب می تواند همراهی ثمر بخشی با خوانندگان داشته باشد. دیل لی تویدوک نیز همانند قارغی چون آلت موسیقایی شبانی است بتدریج در حال فراموشی بوده و بلا استفاده می شود. روس ها به دیل لی تویدوک و قارغی تویدوک به دلیل اینکه موسیقایی دشتی و فئودالی هستند چندان اهمیتی قائل نیستند.

این دو نوع نی در شهرهای ترکیه دیده نمی شود. امّا در مناطقی که چندان از انقلاب سوسیالیستی شوروی تأثیر نگرفته اند در بین روستائیان و شبانان رواج دارد. بنظر محقق سلوبین ابعادی که ورتکوف در خصوص دیل لی تویدوک ارائه می دهد کمی اغراق آمیز است. سلوبین خاطر نشان می کند که آن نوع دیل لی تویدوک که از نوعی نی ساخته شده و در شمال افغانستان به قامشان معروف است دارای ابعاد کوچکتری است. این نوع نی ها که طول آنها ۵⁄۷ سانتی متر است براحتی در جیب جای می گیرند بنظر میرسد دیل لی تویدوک در میان اقوام شمالی تر ترکمن قدری بزرگتر بوده است.

بلیایف آن را چنین توصیف می کند: دیل لی تویدوک ترکمن شبیه نی های قرقیز ترک و قزاق ترک است که به سیبیزگی معروف هستند. امّا بدلیل ترکیبی بودن مقیاس ها، تویدوک های ترکمنی از انواع دیگر متمایز می شوند. درجه های کروماتیک وسیعی دارد. این نی ترکمنی که دارای ۶ سوراخ است با افزایش دمش، مقیاس های آن نیز وسعت پیدا می کند. دیل لی تویدوک به شکل کلارنیت و از نی ساخته می شود. آن شبیه آلت موسیقی روسی است که “ژالیکا” نام دارد.

بلیایف دارای دیدی تمایزگر است. اما سلوبین در یاداشت های خود بین این نوع نی ترکمنی و سیبزیک (نوعی نی اوزبکی) هیچگونه تفاوتی قائــل نیست. این نوع نی در ناحیه بالکان نیز به وفور یافت می شود. اما در این دو اثر اشاره ای به آناطولی نمی شود.

آن نوع دیل لی تویدوک ترکمنی که دارای ۳ یا ۴ سوراخ هستند آوایشان یک اُوکتاو عمل می کند. این تویدوک ها به همراه قیجاق (کمانچه ترکمنی) و دوتار ترکمنی تقریباً میزان واحدی را نمایش می دهند. این نکته ی بسیار مهمی است زیــرا که بطور طبیعی میزان قیجاق و دوتار کمنی وسیع تر است.

چگونگی شکل گیری شباهت میزان های آلات موسیقی ترکمن:

بلیایف معتقد بود که یک شباهت میزانی در بین سازهای بادی و سازهای زهی ترکمن موجود است. وی با طرح این مسئله به مقوله ی ارتباط ما بین سیر رشد تاریخی موسیقی مردمی ترکمن و سنن موسیقایی ترکمن اهمیت میداد. اما در اثر سلوبین در خصوص مردمشناسی و تاریخ ترک هیچگونه اطلاعاتی ارائه نمی شود. سلوبین این اقوام ترک را بصورت توده ای درهم و مردمانی عقب مانده و بدون تاریخ می نمایاند. به همین دلیل است که دیدگاه های بلیایف را نیز همچون نظریاتی غیر قابل اطمینان می نگرد.

با توجه با ناشناخته بودن پرده های این ساز معلوم نیست به چه علت وی از طرح مسئله استنکاف می ورزد. در حالیکه بلیایف تأکید داشته است که این سازها نه تنها بصورت تکنوازی بلکه بصورت ارکستر و حتی با همراهی هم توانایی اجرا را دارا هستند. وی اینجا شیوۀ اجرای عاشیق ها در هماهنگی با ادبیات دستانی و افسانه سرایی را مد نظر داشته است.

نی های چوپانی و قارغی تویدوک ترکمن:

همانگونه که پیشتر گفتیم دیل لی تویدوک های ترکمن عموماً کوچک بوده و در جیب جای می گیرند. اما قارغی تویدوک نوعی نی با دهانه ی باز است. طول این نی ها حدوداً ۷۵ الی ۸۰ سانتی متر است. نی نوازان ترکمن چنین اعتقاد دارند:« قارغی تویدوک از نی شش بند باید ساخته شود» تنها در چنین صورتی می توان نوایی بسیار خوش و توصیفی موسیقایی را تولید کرد. دهانه ی نی را تیز می کنند و یا سوتکی فـلـّزی به دهانه ی آن نصب می کنند. به این ترتیب صوت به سادگی تولید می شود. قارغی تویدوک های ترکمن دارای ۶ سوراخ است. یکی از این سوراخ ها در پایین است. سوراخ خای دیگر به صورت ۲+۳ محاسبه و تعیبه شده اند. آن سازی دایاتونیک است که هنگام نواختن تا دونیم اُوکتاو توانایی ارتقاء را دارد. زمان اجرای آهنگ نی را رو به پایین و مستقیم حالت می دهند. دندان ها به دهانه ی نی کلید می شود. همرا با نوای نی با صدای زیر با آن همراهی می کنند. انگشتان دست با حالتی باز به روی سوراخ های فوقانی متمرکز می شوند. قطعه ی «نوایی» به منظور جلوگیری از خستگی زود هنگام نوازنده اجرا می شود. تک نوازی با نی بطور فزاینده ای اجرا می شود. برخی اوقات دو نی نواز مقابل هم نشسته به نی نوازی می پردازند. در این «اجرای دو نفره» بنظر می رسد که دو نی نواز در حال پاسخگویی به یکدیگر هستند. «دووت» از طریق تکرار و یا نوسازی تعدادی ملودی نواخته می شود، یا اینکه به ما این احساس دست می دهد. فضای درونی ابزار کاملاً مرطوب می شود. بدین ترتیب از لغزش یک نوا و یا خطاهای آن جلوگیری می شود. به همین جهت نی نوازان مراقبت زیادی از نی بعمل می آورند و جلدی چرمی برای آن می دوزند. روس ها قارغی تویدوک را سازی ابتدایی و شبانی می دانستند. با اینحال “ورتکوف” یادآور شده است که در سال های اخیر بر تعداد نوازندگان قارغی تویدوک افزوده شده است. امّا استادان این فن کاهش پیدا کرده اند. به همین دلیل نیز نی نوازان جدید چندان ماهر بنظر نمی رسند. قارغی تویدوک های ترکمن های شمال افغانستان و ازبک ها قدری طویل تر هستند. امّا در اینجا نیز اهتمام بر این است که از نی شش بند ساخته شود. این امر نشان می دهد سنت موسیقایی ترکمنستان تا مناطق جنوبی گسترش یافته است. هنرمندان نی نواز ترکمن نی هایی به طول ۸۳ سانتی متر می نوازند. به دلیل وجود سنت رقابت و مسابقه نی نوازی در بین آنها، تکنیک نواختن نی بسیار پیشرفت داشته است. ترکمن ها قارغی تویدوک را به موازات صورت نگداشته و می نوازند. امّا دیگران نی را مستقیم به سمت زمین امتداد داده و در حالت خمیده می نوازند. نی نوازی به ویژه در میان ترکمن های «اَرساری» بسیار گسترش یافته و رشد کرده است. همینطور نی نوازی ترکمن در ناحیه مرو بسیار پیشرفته است. نی نوازان شهری بتدریج کاهش می یابند. به عقیده ورتکوف این آلت موسیقایی عقب مانده کاملاً در حال نابودی است. در حالی که سلوبین شرح می دهد هنوز نیز در شهرهای ترکمن نشین نی نوازان حضور دارند. ترکمن ها و ازبک های شمال افغانستان در شهرها نیز می نوازند. تویدوک و دیل لی تویدوک در افغانستان کمتر دیده می شود. چون در بین آنها رقابت تولیدی وجود نداشته لذا صنعت ساخت انواع نی ترکمنی نیز پیشرفت چندانی نداشته است. در افغانستان نی های ترکمنی در دست باغشی های حرفه ای دیده می شود. این افراد عاشیق هایی هستند که ساکن بیابان نیستند.

بلیایف و سلوبین و محققین دیگری که دربارۀ نی های ترکمن مطلب نوشته اند در خصوص نی های آناطولی هیچگونه اطلاعاتی نداشته اند. اساساً بین نی های آناطولی و نی های آسیای مرکزی تفاوت چندانی وجود ندارد. روس ها اصلاً صحبتی از آناطولی به میان نمی آورند.

« در بین ترکمن ها نواختن نی ثواب دارد» این باور را اوسپنسکی ذکر می کند. به همین سبب هر فرد ترکمن کم و بیش نی نوازی را تجربه کرده است. آنها اعتقاد دارند حضرت آدم (ع) اولین نوازنده نی بوده است. اولیا چلبی نیز گفته است: بوجود آورنده اینگونه سازها انبیاء بوده اند.

ترتیب سوراخ های نی ترکمنی:

در این خصوص م.سلوبین مقایسه ای داشته است. او معتقد است نی ترکمن در این مورد با سایر نی ها تفاوت هایی را دارا است. مثلاً نی قندهاری ۵⁄۵۹ سانتی متر طول و ۴ عدد سوراخ دارد. این سوراخ ها با ترتیب استقرار سنت شمال افغانستان منطبق است. نی های اصیل ترکمنستان دارای ۶ سوراخ هستند. یک سوراخ در قسمت تحتانی قرار دارد و در قسمت فوقانی نیز پنج سوراخ با ترتیب استقرار۲+۳ قرار دارند.

آثار موجود در دیل لی تویدوک ترکمن:

اشاره کردیم که دیل لی تویدوک ترکمن نزدیک ترین ساز به صدای انسانی است. به همین سبب نیز انواع ترانه های مردمی و سروده های دشتی با همراهی این نوع نی ترکمنی اجرا می شده است. بعضاً نیز هنرمندان حرفه ای قطعاتی مناسب اجرای نی ترکمنی تنظیم می کنند. در اساس این قطعات که در طول اعصار سینه به سینه به زمان ما رسیده اند آثاری برای نی ترکی می باشند. قطعه ای بنام “دورنالار” که با دیل لی تویدوک اجرا می شده است توجه محققین را بخود جلب کرده است.

علیرغم اینکه آن قطعه ای برای دیل لی تویدوک بود خصوصیتی حرفه ای داشت. بلیایف دربارۀ قطعه “دورنالار” گفته است: کوتاه امّا پر معنـا، اندک امّا پر محتوی، آن دارای ملودی شیب دار دو ریتم جداگانه ی درونی بود. “دورنالار” در شعر ترکمن جایگاه ویژه ایدارند. این پرندۀ زیبا و آزاده در قصه های ترکمنی مظهر و نماد قهرمانان بود. عاشیقی که از محبوب خود جدا افتاده بود سرنوشت و تقدیر خود را از دورناها سراغ می گرفت. قصه ترکمنی “صایات ایله همرا” منبع اصلی اینگونه قطعات بود. همینطور قطعات دیگر نیز تحت تأثیر این قصه تنظیم شده بودند. اوسنسکی معتقد بود: موسیقی این قطعه توسط عاشیقی آماتور و چوپان نبام “خوجه نظر بردی مرادف” تدوین و تنظیم شده است. دورناها در قصه های ترکمن پرندگانی پیام آور هستند.

تویدوکهای جفتی ترکمن:(قوشا تویدوک):

تویدوک هایی که بصورتی به همدیگر وصل شده اند تقریباً در بین تمامی اقوام ترک مشاهده می شود. روش نواختن دو تویدوک یا نی که با آکورد واحدی اجرا می شوند از این نی های جفتی متمایز است.

این نوع نی های بهم پیوسته که ترکمن ها تحت عنوان قوشا دیلی تویدوک می نامند توانمندی اجرایی متفاوتی را دارا می باشند. دو تویدوک همزمان نواخته می شوند. اُزبک ها «قوش دودوک» و آذربایجانی ها «قوش بالابان» می نامند.

ورتکوف در خصوص میزانبندی آن می گوید: این نوع تویدوک که در افغانستان شمالی تحت تأثیر اُزبک ها و ترکمن ها به قوش نای معروف است، زیاد مشاهده می شد. امّا در حال حاضر بنظر از بین رفته است.

ترجمه شده از کتاب «درآمدی بر تاریخ فرهنگ ترک، جلد ۸ . نوشته دکتر بهاء الدین اوگل، آنکارا ۱۹۹۱، ص ۴۵۵- ۴۴۶.

○منبع: فصلنامه یاپراق سال پنجم ، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۱ ویژه نامه موسیقی سنتی ترکمن

مطالب مرتبط:

106 کیلوگرم انواع مواد مخدر امسال در گنبدکاووس کشف و ضبط شد

آموزش درست کردن انواع ماسک زیبایی

کشف 27 کیلو انواع مواد مخدر در گنبدکاووس

نسخه های خطی ترکی و ترکمنی در کتابخانه آستان قدس رضوی (ع)

قیمت انواع خودروهای داخلی از کارخانه تا بازار

آموزش زبان ترکمنی در دانشگاه کلید خورد+ تصاویر

نوشتن دیدگاه

نظراتی که حاوی توهین یا افترا می‌باشند، منتشر نخواهند شد.
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابه دارند، انتشار نمی‌یابند.
نظرات منتشر شده مخاطبین به منزله تایید یا رد آن توسط تورکمن‌نیوز نیست و تنها در جهت رعایت حقوق نظر دهندگان انتشار می‌یابد.

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

Daevat Be Hamkari

shams01

آخرین خبرها

دعوت به همکاری

Hamkari Daevat02

Agahi Paziresh

bazar banner2

Banner001

Berenj Jahed

 

 

 

 

 

 

 

Kanal Telgeram