گزارش نشست فرهنگی - تورکمن‌نیوز: جمعیت فرهنگی و هنری مخدومقلی فراغی؛ در ۱۲۴-مین نشست سلسله‌ای خود را در مورخ ۳ دیماه ۱۳۹۵ با عنوان «تاریخ نشر ترکمن» برگزار نمود. سخنران ویژه این جلسه دکتر ارازمحمد سارلی؛ استاد دانشگاه و ناشر کتابهای ترکمنی درموسسه چاپ و انتشارات مخدومقلی فراغی بود.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اخبار ترکمن، این مراسم با سخنان مقدماتی عطا نظر برزین از اعضای برجسته جمعیت فوق الذکر آغاز شد. وی درباره اهمیت کتاب و کتابخوانی سخن گفتند. در ادامه شعرخوانی دو تن از دختران نونهال و دوتارنوازی نوجوان ترکمن به نام دیدار سمیع‌زاده آغازگر این نشست فرهنگی و ادبی در سالن اجتماعات اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان کلاله بود.
سپس دکتر ارازمحمد سارلی ضمن عرض خیر مقدم به فعالین فرهنگی و هنری حاضر در سالن به مدت یک ساعت و نیم درخصوص تاریخ نشر کتابهای ترکمنی مشروح سخن گفت.
بخش‌هایی از بیانات این ناشر پیشکسوت ترکمن به شرح ذیل است:
وی از تلاش‌های نخبگان کلاله در برگزاری جلسات مستمر علمی و ادبی تشکر کرده؛ این حرکت را یک حرکت موثر و ماندگار تاریخی قلمداد کرد.
همچنین انتشار سه جلد کتاب عطا نظر برزین را به ایشان تبریک گفتند. استاد سارلی درباره تاریخ نشر ترکمن با این عبارت آغاز سخن نمودند که انتشار کتابهای ترکمنی به شکل چاپی را به قرن هیجدهم مرتبط می‌باشد؛ وی متذکر شد که در ابتدا نشر کتاب با یک بگ گراند سیاسی آغاز گردید. چرا که کتاب قدرت بزرگی دارد. به فرمایش مخدومقلی: «کتاب خوان‌ها از معرفت سیراب اند» لذا کتاب موجب آگاهی جامعه و پایه ی تحول اجتماعی می باشد. از قضا عنوان یک کتاب چنین است:«کتابهایی که دنیا را تغییر دادند» در این کتاب قدرت کتاب را در تحولات انقلاب فرانسه و انقلاب اکتبر روسیه آشکار می نماید.
وی افزود؛ همانطوریکه می دانیم در قرن هیجدهم به سال ۱۷۱۱م پطر کبیر وارد نبرد با ترکیه شد. تا قدرت ترکیه عثمانی را با تصرف اراضی قفقاز و سایر ممتلکات آن بکاهد. بارتولد شرق شناس روس در این‌باره می‌نویسد:: « پتر اوّل ضمن تأمين نزديكي روسيه به اروپا و رواج دادن علوم اروپايي در اين كشور دگرگون شده وظايف روسيه را در شرق كه از موقعيت جغرافيايي و تركيب نفوس آن بر مي‌خاست، از نظر نينداخت ». اين سخنان با شروع چاپ كتاب به زبانهاي شرقي در روسيه كه اولين بار پتر كبير به آن مبادرت كرده بود، ارتباطي بلاواسطه دارد.
پتر کبیر برای رسیدن به آبهای گرم نگاهش را معطوف ایران و آسیای مرکزی نمود. در این رابطه تاسیس چاپخانه ترکی و انتشار متون ترکی که بتواند به پیشروی نظامی روسیه کمک کند همانند ناپليون در لشکر کشی به مصر راه اندازی نماید لذا فرمان پتر در ۳۰ آوریل ۱۷۲۲ صادر گردید.
دوره زمامداري كاترين دوم (1796-1762 ميلادي) هم مانند دوره سلطنت پتر اول به گسترش مرزهاي روسيه از طريق تصرف اراضي ملل همسايه و تقويت قدرت آن سپري شد. ملكه دوبار با تركيه وارد جنگ شد كه هر دو به پيروزي روس‌ها خاتمه يافت. شبه‌جزيره كريمه و شمال قفقاز به تصرف قطعي روسيه در آمد و به آن ضميمه گرديد. كشور بيش از پيش به افراد آگاه بر زبانهاي شرقي نياز داشتدر «چاپخانه آسيايي» اي.ك.اشنور براي اولين بار در روسيه در سال 1787 كتاب قرآن را به زبان اصلي چاپ كردند. اين نسخه چاپي بسيار بهتر از نمونه‌هاي مشابه منتشر شده در اروپا از اين كتاب مقدس در قرون پانزدهم تا هجدهم ميلادي بود. مبتكر انتشار قرآن منتشر شده در سنت پتربورگ كاترين دوم بود. علت واقعي طبع آن در روسيه اهداف سياسي ملكه روسيه بود كه آ.گ.كاريمولين هم آنرا تأئيد مي‌كند. اي. يو. كراچكوفسكي چنين نوشته است: «كاترين اميدوار بود كه با توزيع قرآن در ميان مسلمانان ساكن روسيه از آن براي دستيابي به اهداف سياسي خود و در جنگ با ترك‌ها استفاده كند.
سارلی اضافه کرد: در قرن نوزدهم نشر کتابهای ترکی قابل توجه است در سنت پتربورگ- پس از چاپ‌هاي مشهور از قرآن در دورة كاترين دوم نشر كتب با حروف عربي در پتربورگ تا نيمه دوم قرن نوزدهم ميلادي رشدي نداشت. تنها پس از انتقال دانشكدة زبانهاي شرق دانشگاه قازان به سنت پتربورگ در سال 1854 بود كه در اين شهر امكان احياء نشر كتاب به زبانهاي شرقي بوجود آمد. بتدريج پتربورگ يكي از مراكز جهاني خاور شناسي گرديد. وضعيت نشر كتب شرقي در پتربورگ در پايان قرن نوزدهم با گشايش چاپخانه الياس ميرزا بوراگانسكي در سال 1894 بهتر شد. آغاز به كار اين چاپخانه رويدادي مهم در عرصه نشر كتب شرقي در پتربورگ (پايتخت آن زمان روسيه ) بود. بسياري از آثار چاپي خاورشناسي پتربورگ در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بيستم ميلادي در اين چاپخانه به طبع رسيد”.
در سال‌هاي دهه اول قرن بيستم در پتربورگ چند چاپخانه ديگر هم داير شد كه جسته و گريخته به نشر كتاب به زبانهاي شرقي و با حروف عربي مي‌پرداختند. قازان، مركز نشر كتب شرقي در قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در روسيه
وی تصریح کرد: يكصد و پنجاه سال پيش شهر قازان يكي از مراكز بزرگ اداري، علمي‌و فرهنگي روسيه بود. در امر چاپ كتب شرقي اين شهر از ساير شهرهاي كشور از جمله پتربورگ و مسكو پيشي گرفته بود. اين موفقيت دو علت داشت. اولاً، قازان در نيمه اول قرن نوزدهم تقريباً بزرگترين مركز خاور شناسي روسيه گرديده بود كه از موقعيت جغرافيايي آن برمي‌خاست در سال 1804 در اين شهر يكي از سه دانشگاه روسيه (علاوه بر دانشگاه‌هاي مسكو و خاركف) داير شد و در آن در طي نيم قرن زبانهاي شرقي در مقياسي وسيع تدريس مي‌گرديد.
سارلی افزود: آسياي ميانه يكي از آخرين مناطق مسلمان نشين است كه تحت تأثير اروپائيان در نيمه دوم قرن نوزدهم صنعت چاپ كتاب را پذيرفت. اين واقعه پس از تصرف ناحيه تركستان از طرف روسيه به وقوع پيوست. ارتش روسيه در سال 1864 شهر تاشكند را به اشغال در آورد و پس از آن اين شهر هم مانند تفليس در اوايل قرن نوزدهم، مقر حكومت روسيه و كانون فرهنگ جديد در آسياي ميانه گرديد.
در آسیای مرکزی اگر بتوان از یک ناشر برجسته نام برد؛ او کسی نیست جز «آتاجان ابدالف» می باشد. او از پدیدآورندگان صنعت چاپ و نشر به شمار می رود. وی با یک استاد ایرانی اش به نام ابراهیم سلطان در طول ۵۰ سال خدمات نشر را انجام داده است.
دکتر سارلی در ادامه گفت: درباره هویت قومی او گفته می‌شود او اصالت ترکمنی داشته است چرا که در شهرترکمن نشین قاراقالپاقستان متولد گشته است. ولیکن ازبک‌ها چنین اعتقادی ندارند. هر چه باشد وی به دنیای ترک زبان خدمات زیادی را به انجام رسانیده است.
در بین ترکمن ها اولین ناشر«میر زاهد میر صدیق» اهل مرو می باشد که از ابتدای قرن بیستم به انتشار کتابهای ترکمنی مبادرت نمود. در سال ۱۹۱۶م در اعلان کتابی با نام مرحوم ازو یاد می گردد. لذا می باید تاریخ وفات این ناشر فعال ۱۹۱۵ یا ۱۹۱۶م باشد.
در ایران کسی که به اندازه ی میر زاهد میر صدیق توانسته باشد در خدمت نشر کتب ترکمنی باشد حاج مراد دردی قاضی است. داشت او به عنوان مدیر نشر قابوس علاوه بر کتابهای دینی، به نشر کتب ادبی ترکمن توجه ویژه کرده؛ چاپ دیوان مختومقلی فراغی از این قبیل است. او تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران توانست عرضه متون ترکمنی سهیم باشد.
سارلی ادامه داد: قیام مردم ایران در جهت رهایی از سلطه رژیم استبدادی شاه برای همه ی قومیت ها نوید آزادی و عدالت را داد. ترکمنان ایران هم از سایر اقوام جدا نبوده اند آنان هم با این انگیزه هایی در انقلاب اسلامی ایران شرکت کردند تا انقلاب به پیروزی رسید یکی از آنی ترین نتایج پیروزی آزادی بیان و نشر متون برای قومیت ها از جمله ترکمنان بود. برابر آمار موجود بیشترین مشارکت ادبی –فرهنگی ترکمنان مربوط به همین دوره است. در این زمان بر تعداد ناشران هم افزوده گردید و عده ای هم بدون اینکه مجوز نشر داشته باشند از فرصت عدم ثبات روزهای اولیه انقلاب در جهت اشاعه فرهنگ
وی افزود: مکتوب بهره گرفتند در کنار کتابهای ادبی فعالیت روحانیون ترکمنی بواسطه ماهیت انقلاب اسلامی در حوزه کتاب چشمگیر تر شد. قارمحمد آخوند رجال، آخون یازبای سخاوی به نشر کتب دینی اهتمام ورزیدند.
در کنار آن نویسندگان با تم های دینی ولی به زبان ترکمنی اقدام به نگارش کتاب نمودند از جمله ی آنان می توان عبدالجبار آخوند نیک نهاد و عبدالرحمن اخوند تنگلی اشاره کردکه فعالیت مضاعفی را در این سالها به انجام رسانیدند.
در این دوره کوتاه مقارن پیروزی انقلاب گروه های سیاسی-فرهنگی ترکمن نیز به نشر کتابهای ترکمنی پرداختند از جمله آدم و دنیا، ایل گویچی 1358ش، گوراوغلی 1358، دیوان جیبی مختومقلی فراغی 1358، قیزلار دوناسی، یدی یاپراق
به نظر می رسد دوره ی دوم فعالیت مراددردی قاضی (نشر قابوس در گنبد قابوس) بعد از پیروزی انقلاب شتاب بیشتری گرفت چرا که از لحاظ کمی شاهد نشر کتابهای بیشتری بوده ایم.
دوره‌ی اخیر
دکتر سارلی در بخش پایانی سخنرانی خود اظهار داشت: شکل‌گیری ناشران خصوصی به سال 1376 شمسی بر می‌گردد. موضوع استان شدن مناطق ترکمن نشین با نام گلستان که قومیت های مختلفی چون قزاق ها، سیستانی ها، ایلات کوهسار، و ترکمن ها را شامل می شد، موجب گردید تا علاقه مندان به حوزه نشر وارد این عرصه شوند. موسسه فرهنگی انتشاراتی مختومقلی فراغی واقع در گرگان، از آن پس سهم زیادی در نشر متون ترکمنی بر عهده گرفت.
انضمام بخش چاپخانه با امکانات ویژه نشر کتاب و نشریات، توانایی این موسسه را به مراتب افزایش داد. با گذشت ده سال حدود هفتصد عنوان کتاب را چاپ و عرضه نموده است، به عبارتی هر سال به طور متوسط هفتادعنوان کتاب را چاپ نموده است. این آمار در نوع خود قابل قیاس با آمار نشر برخی از کشورها می باشد چاپ کتاب ترکمنی، یکی از اولویت های این موسسه می باشد
وی افزود: همچنانکه انتشارات ایل آرمان به مدیریت امان‌قلیچ شادمهر به عرضه متون ترکمنی مبادرت می‌کند. در یک جمع‌بندی می‌توان اظهار داشت مقوله نشر متون ترکمنی در ایران از دو بستر برخوردار است. اولی بستر مدارس سنتی دینی می باشد که از دیرباز مبانی دینی را به زبان ترکمنی آموزش داده است. دومین ناشرانی چون قابوس، مختومقلی فراغی، ایل آرمان، اهتمام خاصی به ترویج آثار مکتوب ترکمن دارند. در کنار آن تعدادی هم به صورت شخصی مبادرت به چاپ آثار خود کرده‌اند. از نگاه فراوانی تولید آثار مکتوب ترکمنی آنچه که در دهه اول انقلاب اسلامی ایران مشاهده می شود، مبتنی بر چاپ آثار شعرای کلاسیک ترکمن بر اساس نسخه های چاپ سنگی خیوه و بخارا، قازان و غیره بوده است.
وی در پایان گفت: به تدریج این پروسه دامنه ی بیشتری یافته شامل نشر آثار شاعران معاصر ترکمن نیز شده است. ناشران یاد شده ی فوق در معرفی چهره های جدید ادبی ترکمن سهم بسزایی داشته اند. اگر چه امکان نشر متون ترکمنی حائز اهمیت فراوان است اما امکان آموزش متون کلاسیک و معاصر همواره مورد توجه اهل قلم ترکمن می‌باشد. ایجاد کلاس‌های دستور زبان ترکمنی به عنوان یکی از راه حل‌های پیش روی، پیشنهاد می‌گردد.
انتشار دهنده: یاشار نیازی
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابه دارند، انتشار نمی‌یابند.
نظرات منتشر شده مخاطبین به منزله تایید یا رد آن توسط تورکمن‌نیوز نیست و تنها در جهت رعایت حقوق نظر دهندگان انتشار می‌یابد.