تورکمن نیوز- ترکمنستان: ترکمنستان از دوران دیرباز با توجه به موقیعت جغرافیایی خود و نیز قرار گرفتن در مرکز قاره آسیا، یکی از مهم ترین کاروان سرا و پایانه های کاروان های تجاری در مسیر شمال به جنوب و بر عکس بوده است.
به این ترتیب روابط میان ملت ها برقرار شده و تعاملات بین مردم توسعه و گسترش یافته است. به این طریق کاروان های را به کشورهای دور دست اعزام کرده و روابط تجاری با آن کشورها برقرار و همکاری های تجاری و اقتصادی خود را انجام دادهاند. در ترکیب این کاروان ها نه فقط تجار که مشغول داد و ستد کالا بودهاند، بلکه علمای جهان گرد و نیز ماموران دولتی نیز حضور داشته اند. این کاروان ها در کشورهای مختلف در پایانه ها اسکان یافته احتراحت کردهاند و از وقایع عجیب و تحولات آن مرز و بوم مطلع شده و تحولات و رویدادهای کشورهای خود را برای مردم محلی نیز تعریف میکرده اند. به این طریق روایات و دادستان ها و افسانه های در باره مردم نقاط مختلف کره زمین را به سایر مردم کشورهای جهان و میان ملت ها منتقل کردهاند و اطلاعات در باره ملت های کشورها پخش میکردهاند.
کاروان سرا و پایانه های قدیمی آن کاروان ها در نقاط مختلف دنیا خیلی زیاد است، که در وحله اول سری بزنیم به مناطق شمالی ترکمنستان.
در دوران قدیم کاروان های مختلف از سرزمین ترکمنستان از طریق مسیر جاده ابریشم همواره عبور میکرده اند.
منطقه «طاهریا»( Tahiriýa) نیز یکی از اولین کاروان سرای بوده است و این منطقه در حال حاضر با نام «دایا خاتون» مشهور است. آغاز ساخت و ساز این کاروان سرا را با نام «طاهر الحسین» بنیانگذار سلسله «طاهیر» ارتباط می دهند که پس از گذشت صده بعدی این منطقه به شهری تبدیل گشته است. این منطقه نه فقط پایانه ای برای تجاری که از طریق زمینی حرکت می کنند، بلکه به پایانه و محل داد و ستد کالا برای تجاری که از طریق آب حرکت می کنند، نیز تبدیل شده است.
در این محل عبور و مرور از ساحل راست به ساحل چپ نیز راه اندازی شده است. بنا به گزارش های تاریخی در نزدیکی منطقه «دایا خاتون» رودخانه ای بزرگی نیز وجود داشته است که این رودخانه به حدی بزرگ بوده است که از فاصله دور نیز دیده شده است که بعدا به مرکز شهر نیز تبدیل شده و یک کاروان سرای بزرگی نیز در این محل احداث شده است. دیوارهای خارجی این کاروان سرا مستطیل شکل بوده و از خشت بنا شده است که طول آن دیوارها بیش از 100 متر بودهاست. دروازهای خروجی اصلی این کاروان سرا به سمت دریا و خوارزم بوده است.
ابعاد داخلی این کاروان سرا 53 بر 53 متر بوده و دیوارهای داخلی آن از آجر ساخته شده است. در ورودی این کاروان سرا یک اطاق مربع شکل برای پذیرش مهمانان وجود داشته است. در داخل کاروان سرا چند تا اطاق ایوان و با داستن ستون ها وجود داشته است و احتمال می رود که در قسمت های مختلف این کاروان اطاقه های برای نگهبانان و حراست نیز پیشبینی شده است.
درباره زمان احداث این کاروان سرا اطلاعات مختلف و فرضیه وجود دارد. به گفته برخی باستان شناسان این کاروان سرا در قرن 11 میلادی احداث شده است و از سوی دیگر مورخان دیگر نیز زمان احداث این برنا تاریخی را به قرن 12 میلادی نیز ارتباط می دهند چون به گفته کارشناسان در بنای این کاروان سرا رد پاهای نه فقط معماری سبک «خوارزم» بلکه سبک «خراسان» نیز به کار برده شده است.
علاوه بر این گفته می شود که این کاروان سرا احتمال دارد که به موجب دستور مستقیم حاکمان سلسله سلجوقیان احداث شده باشد.
در اطلاعات دیگر آمده است که کاروان سرا دایا خاتون، توسط «طاهر الحسین» بنیانگذار سلسله «طاهیر» در قرن 9 میلادی به منظور دست رسی مرو قدیم به خوارزم و ایجاد مسیر میان این دو مناطق بنا شده است.
بنای کاروان سرای دایا خاتون در واقع شاهد تحولات و رویدادهای زیاد تاریخی این سرزمین بوده است. این کاروان سرا حتی در دوران حکومت «قره خان» و نیز در دوران حکومت «خوازم شاهان» و حتی در حمله مغول بعدا در دوران حکومت «جوجدی» در قرون 14 الی 15 میلادی مورد استفاده قرار گرفته است.
کاروان سرای دیگری که از مناطق شمالی ترکمنستان در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته است، وجود دارد که فاصله آن با کاروان سرای مذکور دو روز راه میباشد. این کاروان سرا « داقدان» نامیده می شود، مورخان این کاروان سرا پس از دوران حکومت «جورجان» و به شهر قدیمی ارتباط می دهند.
زیباترین بنای این کاروان سرا مسجد جامع بوده است که با سنگ های گراین قیمت و زیورآلات طلایی و نقوش مختلف تزئین گشته است.
مرکز اصلی دارقان منطقه به نام «کهنه قلعه» بوده است. دور آن با دیوارهای قلعه احاطه شده است و ارتفاع آن دیوراهای حصاری حدود 10 متر بوده است. در حومه شهر در پائین دست رودخانه باغ و کشت زارهای گسترده ای وجود داشته است. بهترین مرکز شهر تاکستان محسوب شده است. طول این تاکستان از 2 فرسخ نیز بیشتر بوده است. انگورهای که در این تاکستان تولید شده است در سراسر کشور عرضه شدهاست.
زمان اولیه پیدایش شهر مشخص نیست. در این محل یافته های باستانی متعلق به قرون 6 الی 7 میلادی در جریان کاوفش های باستان شناسی کشف شده است. دوران رشد و توسعه آ« از قرن 10 میلادی آغاز شده و مشخص است که اوج رشد این منطقه در قرون 11 الی 12 میلادی صورت گرفته است که یافته های باستانشناسی گواه بر این مورد میباشند.
معماری یادبودی از شهر در مدت زمان زیادی باقی نمانده است. به آرامگاه «دارگان عطا» که بنای مربوط به قرون وسطی است، می توان گفت که از بناهای قدیمی دوران معماری وسطی میباشد.
ورودی این شهر متشکل از گنبد ساخته شده از آجر و بودن تزئینات خاص بوده است. دروازه چوبی و تزئین شده نیز توجه بینندگان را به خود جلب میکند. بنا به اطلاعات سنگنبشته و سبک شناسی این بنا متعلق به دوران قرن 14 میلادی میباشد.
داقدان ها خاطر نشان می کنند که یک پایانه و یا کاروان سرای به نام «جیگیربنت» که به فاصله یک روز راه، وجود داشته است. منطقه جیگیربنت به عنوان «سد مرکزی» برای استراحت و عبور کاروان از رودخانه مورد استفاده قرار گرفته است.
زیرا در ساحل راست رودخانه در مسیر جاده از بحارا به خوارزم،پایانه و یا کاروان سرای با نام مشابه نیز وجود داشته است.
«آل مکدیسی» منطقه جیگربنت را به عنوان شهر گسترده «خوارزم» توصیف و آن را شهر هیوه نیز تشبیه کرده است. وی تصریح کرده است که آن در مقابل آن قرار گرفته و دارای باغ های زیاد و بازار بزرگ بوده است.
البته وی مجد جامع را به عنوان علامت و نشانه دوم این شهر قلمداد کرده است. اما جای تاسف آن است که رودخانه «جیهون» به مرور زمان مسیر جریان خود را تغییر داده و به تدریج شهری که در کنار آن قرار گرفته است به مرور زمان تخریب کرده است. اما کاشوهای باستان شناسی که در قسمت های که آب این رودخانه نرسیده و کاملا تخریب نشده است، اشیا گران قیمت تاریخی و باستانی یافته شدهاست که اطلاعات خیلی مهم و ارزشمندی در باره تاریخ این سرزمین را بیان میکنند. علاوه بر کشفیاتی که در بستر شهر قدیمی نیز یافت شده است حاکی از آن است که این شهر مربوط به قرن 4 الی 3 پیش از میلاد بوده و به عنوان قسمت باستانی این شهر محسوب شدهاست.این شهر دارای دیوارهای دفاعی قوی داشته و در آن دیوارها سورخ های برای مبارزه و انجام عملیات دفاعی نیز وجود داشته است.
احیا دوباره این شهر در دوران قرون 6 الی 8 میلادی با فعال شدن راه های تجاری و بازرگانی صورت گرفته است. در جریان کاوش های باستان شناسی در این منطقه بیش از 300 شی و بازمانده از ظروف متعلق به قرن 9 میلادی نیز کشف شده است. باقی مانده های بناهای مربوط به قرون 10 الی 11 میلادی نیز کشف شده است. در آن دوران این شهر به میدان جنگ حکومت ها و فرمان روایان آ دوران تبدیل گشته است. با توجه به اینکه این شهر در مسیر جاده های تجاری قرار گرفته است، توسعه این شهر تا حمله مغل نیز ادامه داشته است.
کاروانی که از جیگربنت خارج شده است از دره «دول دول آتلاق» عبور کرده به مسیر «سعادوار» راه افتاه است. «سعادوار» نیز یکی از شهرهای قدیمی در مسیر جاده بازرگانی با داشتن زیرساخت های قوی و مجهز بوده و دارای کاروان سرا و تاسیسات دفاعی از دشمن و متجاوزین بوده است. آغاز حیات این منطقه نیز از قرون 4 الی 3 پیش از میلادی مسیح سرچشمه می گیرد. این منطقه تا دوران قرون 9 الی 12 میلادی به عنوان منطقه شلوغ و پر جمیعت بوده است. اما در اواخر آن صده به دلیل محدودیت های جاده های تجاری برای عبور از این مناطق، جمیعت این سرزمین کاهش یافته و پراکنده شده است.
قسمت بعدی جاده از مسیر شهر «هزار اسب» عبور کرده است. این شهر در واقع پایتخت خوارزم جنوبی و – کیات بوده است. فاصله میان رودخانه به شهر کیات از مسیر ساحل رودخانه دو روز راه بودهاست.
فاصله بین پایتخت شمالی از شهر کیات تا گورگنج و هیوه 3 روز راه بوده است.
در قرن 8 میلادی در سال 712 میلادی وقتیکه اعراب به خوارزم می آیند، سلسله قدیمی خوارزم شاهان را محفوظ نگه داشته اند. در آن زمان اعراب نمایندگان خود را در شهر گورگنج نیز تعیین کرده اند. چنین وضیعت تا اواخر قرن 10 میلادی تداوم یافته است. اما به مرور زمان سطح آب افزایش یافته و در نتیجه زندگی به ساحل چپ رودخانه آمودریا سرایت کرده است.
در صده پیش از آن مسیر اصلی عبور کاروان ها از طریق منطقه گرگنج صورت گرفته است که فاصله آن از پایتخت سه روز راه بوده است. گرگنج سپس به پایتخت اصلی خوارزم شاهان تبدیل شده و به همین دلیل نیز با بیشترین حمله مغل مواجه شده و شهر کاملا تخریب می شود. پس از آن در تنیم دوم قرن 12 میلادی این منطقه بار دیگر احیا شده است.
تحقیقات انجام شده نشان می دهند که شهر باستانی در مسیر قدیمی رودخانه آمودریا در نزدیکی شهر فعلی کهنه اورگنج ترکمنستان وجود داشته است. این شهر با یک دیوار حصاری احاطه شده است. در این مناطق بناهای قدیمی معماری متعلق به دوران قره خان، خوارزم شاهان، آلتین اوردا باقی مانده است.
آرامگاه تکش، آرامگاه توره بگ خانم، آراماگان قتلک تیمور، آرامگاه آرسلان دوم و غیر از بناهای تاریخی باقمانده این سرزمین محسوب میشوند.
کاروان سرا و پایانه های قدیمی که از مناطق مختلف شمالی ترکمنستان عبور می کنند، نه فقط موارد فوق هستند و گزارشهای مستند حاکی از آن است که در سرزمین ترکمنستان مناطق زیاد دیگر وجود دارد که در آن کاروان سراهای وجود داشته است. ما تنها به استناد به منابع داخلی و محلی خود از جمله با مراجعه به کتب تاریخی، اطلاعات و گزارش های کاوش های باستان شناسی و کارهای علمی وتحقیقاتی و نیز مطبوعات محلی، در باره کاروان سراهای مذکور اطلاعاتی مختصری ار خدمت شما ارائه دادیم و به صورت فهرست وار به آنها اشاره ای نمودیم.
اما در سراسر ترکمنستان اماکن دیگر وجود دارد که در آن کاروان سرا های قدیمی و باستانی زیادی وجود داشته است و تحقیقات در باره آنها به عنوان یکی از وظایف مهم علمی و تحقیقاتی ترکمنستان در دوران دولت مقتدر و بختیاری این کشور تعیین شده است.
آقمحمد حمیداف
مجله «دیار»
وزارت امور خارجه ترکمنستان
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابه دارند، انتشار نمییابند.
نظرات منتشر شده مخاطبین به منزله تایید یا رد آن توسط تورکمننیوز نیست و تنها در جهت رعایت حقوق نظر دهندگان انتشار مییابد.